REPORTAZHI: Zgjidhje me ndryshim kufijsh Kosovë-Serbi? Përjetime në Luginën e Preshevës dhe Mitrovicë

Nga Elona Elezi dhe Sanja Klajic, Lugina e Preshevës dhe Mitrovica

Të hyja në Preshevë përmes Maqedonisë dhe jo përmes Kosovës! Ky ishte rregulli i parë që mësova teksa po përgatisja udhëtimin tim të parë Luginës së Preshevës, aty ku jetojnë 95% shqiptarë.

Arsyeja ishte e thjeshtë: s’mund të futesha në Luginën e Preshevës përmes Gjilanit të Kosovës por mund të hyja në Preshevë përmes Kumanovës së Maqedonisë, pasi Serbia nuk e njeh Kosovën si shtet dhe kufijtë e saj i konsideron të jashtëligjshëm. Rrjedhimisht, hyrja ime andej pari do të ishte e paligjshme.

Në kufirin maqedonas-serb, sfida e parë ishte polici dhe mimikat e tij të përziera sapo mori në duar pasaportën time shqiptare. Pyetja se “Ku po shkoja”, u pasua me të tjera zhbiruese si përshembull “kë do të takoja, kush më priste, çfarë do të bëja”. Momenti kulminant ishte përgjigja ime se “do të takoja një kolege nga Novi Sad”. Një shtetase shqiptare, që po shkonte në Preshevë ku do të takonte e punonte me një shtetase serbe, ishte mbase përzierja më hutuese e asaj dite për të.

Po udhëtoja për punë, në pikun e debatit mbi shkëmbimin e territoreve ose ndryshimit të kufijve Kosovë – Serbi. Ato ditë, asgjë nuk ish e qartë se çfarë po bisedonin qeveritë me njëra-tjetrën, Mbase dhe tani nuk është…

Mes shumë ndalesave dhe kilometrave që përshkuam me kolegen serbe Sanja Kljajic, mes qindra njerëzve që takuam dhe intervistave që morëm, qyteti i Preshevës dhe ura që ndan dy Mitrovicat ishin më mbresëlënësët, në këndvështrimin tim.

Presheva sepse është një qytet i lënë në harresë nga të gjithë, por plot shpresë se një ditë do t’i bashkohet Kosovës. Mes idealistëve dhe ëndërrimtarëve gjeta dhe një mendim ndryshe, atë të Valon Arifit, aktivist për të drejtat e njeriut: “Nuk besoj që shtetet që ndahen etnikisht rezultojnë të suksesshme. Unë besoj se kombësitë e ndryshme në një shtet janë vlerë e shtuar e atij shteti, përtej ndasive që mund të kenë pasur mes tyre”.

Në Preshevë u përballa me shumë njerëz të habitur, sidomos në rastet kur unë porosisja në gjuhën shqipe dhe Sanja në gjuhë serbe. Një ditë, në një market, dygjuhësia jonë bëri përshtypje tek vajza e vogël e shitëses: “Mami, ato flasin njëra shqip e tjetra serbisht. Kqyri, bashkë po flasin anglisht”. Hutimin e saj do ta mbaj mend gjatë..

Ndërsa në Veriun e Kosovës pashë dy botë që ndahen me anë të një ure. Nëse kalon nga Mitrovica e Jugut (aty ku jetojnë shqiptarët) për në Mitrovicën e Veriut (aty ku jetojnë serbët), kupton se aty është vendi ku fjala “kufij” ka më shumë dhe më pak vlerë njëkohësisht. Kapërcimi i urës të njeh me dy kultura, mentalitete dhe gjuhë krejtësisht ndryshe, e megjithatë ata janë prej vitesh aty, duke bashkëjetuar edhe kur politika i tërheq në dy ekstremet. Njerëzit atje, sidomos brezat e rinj, shprehen të lodhur nga politika, ura, barrikadat, nga ky debat që e konsiderojnë shterpë dhe nga tymnajat që nuk përfundojnë asnjëherë në zgjidhje.

„Ki kujdes”, „ji e vëmendshme”, „hap sytë”, më thonin të gjithë, miqtë e familja para se të nisja udhëtimin për në jug. Nuk ka përse shqetësoheni, u thoja unë vazhdimisht. Qëllimi im është vetëm të udhëtoj njëqind kilometra më tutje Vojvodinës – çfarë mund të jetë atje „ndryshe”?

Gjithçka – vetëm njerëzit jo, sikurse kuptova. Kultura është ndryshe, edukimi ndryshe, gjuhët janë të ndryshme. Por vetëm njerëzit janë njësoj si të gjithë të tjerët në Ballkan – të thjeshtë, melankolikë, me halle.

Qysh në hyrje të qytetit mu bë e qartë, që Presheva nuk ka të bëjë shumë me Serbinë. Gjuha serbe ekziston ende në tabelat e komunikacionit të komunës dhe në kioskat e basteve, apo edhe në tabelat e dyqaneve të vjetra të zanatçinjve të shkruara në dy gjuhë që nga koha e vjetër jugosllave. Në dyqanet e modës sheh vetëm fustane të gjata dhe shami koke, nëpër kafene dëgjon muzikë popullore shqiptare.

Në një dyqan buke pyes nëse ka pite me djathë apo me mish. Shitësja me sheh e çorientuar. „Djathë!” – përgjigjet dikush nga radha dhe unë e falenderoj me mirësjellje. Elona më ndihmon si përkthyese kur bëj pagesën.

Unë e kuptoj, se sa pak e njoh jetën, kur në një dyqan m’i japin të mbështjella me gazetë pecetat për gratë, në mënyrë që askush të mos shoh se çfarë kam blerë. Një gjë të tillë nuk e kam parë më prej shumë vitesh në Vojvodinë. Kisha menduar, se të paktën këtë nivel të emancipimit e kishim tejkaluar. Por, jo nuk e kemi tejkaluar. Këtë e kupton edhe nga fakti, që në kafene sheh vetëm burra. E po ashtu që asnjë grua nuk do të marrë pjesë në anketimin tonë.

Shoqëria është e ndarë mbi bazën e seksit, besimit, gjuhës dhe historisë. Në Luginën e Preshevës thuhet që fshatrat shqiptare janë në perëndim – në drejtim të Kosovës – dhe serbet në lindje – në drejtim të Serbisë. Kufi nuk ka, por ne na tregojnë hartat, ku megjithatë shihet kufiri.

As në Mitrovicë nuk ka kufi, por ura mbi Ibër qendron atje si një fantazmë prej së cilës të gjtihë largohen. Përse duhet të integrohemi, pyesin njerëzit, përse duhet t’i hapim telashe vetes, kur politikanët sot flasin për integrim e nesër i venë të gjitha në pikëpyetje. Ndërsa ne – ne duhet të përgatitemi herë për harmoni, herë për konfrontim. Sikur të ishim kukulla teatri

Nga të dyja anët – fytyra të lodhura. Të lodhura prej grindjes, prej politikës. Të gjithë dëshirojnë një zgijdhje. Nga njëra anë: atmosferë euforie për shkak të deklaratave, që mund t’i bashkohen Kosovës. Nga ana tjetër: atmosferë euforie, se mund të shkëputen prej Kosovës. A sjell gjë kjo? Një jetë më të mirë, thonë ata. Gëzim. Shendet. Madje dashuri, sikurse mendon një grua e moshuar. Të gjithë janë super krenarë për udhëheqësin e tyre.

Nga të dyja anët – fytyra të përvuajtura. Për shkak të varfërisë. Një grua në Slavujevc thotë, se është e lumtur, që tani pasi ka ndërtuar një dhomë të vogël shtesë për fëmijët, ka gjithça që donte. Madje edhe të fantazosh është e vështirë, kur jeta të mëson, që nuk mund të ketë më mirë